Danse Macabre, inaczej taniec śmierci, swój początek miał jeszcze w okresie późnego średniowiecza, na przełomie XIV i XV wieku. Stanowił tym samym jedną z najczęściej spotykanych alegorii w kulturze i sztuce. Motyw Danse Macabre pojawiał się na obrazach słynnych malarzy, rycinach, rzeźbach, a także w literaturze tamtego wieku. Taniec śmierci z ludźmi miał przypominać żyjącym o nieuchronności śmierci, a także podkreślać marność świata i nieuniknione przemijanie.
Danse Macabre – śmierć jest nieunikniona
Taniec śmierci (Danse Macabre) rozwinął się w późnym średniowieczu. Poprzez literaturę i sztukę miał podkreślać wszechobecność i wszechwładność śmierci. W działach kultury śmierć przedstawiana była pierwotnie jako zwłoki ulegające rozkładowi, później jako kościotrup, który zaprasza do tańca każdego, niezależnie od jego statusu społecznego, pochodzenia, zajmowanego stanowiska, czy posiadanego majątku.
W okresie późnego średniowiecza ludźmi władał wszechogarniający strach przed toczącymi się wojnami, chorobami oraz katastrofami żywiołowymi. Motyw tańca śmierci miał za zadanie nie tylko podkreślić nieuchronność zbliżającej się śmierci, ale przede wszystkim sprawić, by ta z dotychczas przerażającej, stała się w pełni naturalną koleją losu. Dzieła literackie i artystyczne odgrywały w tym ruchu niezwykle istotną rolę. Pozwalały przybliżyć śmierć poprzez jej personifikację, wskazując, że u kresu życia w rzeczywistości nic już nie będzie miało znaczenia, a śmierć dosięgnie zarówno królów i cesarzy, jak i przedstawicieli pozostałych klas społecznych.
Znaczenie motywu Danse Macabre
Powtarzający się motyw tańca śmierci odgrywał szczególnie istotną rolę w sferze duchowej. Przypominał ludziom o konieczności pokuty oraz nawrócenia się, aby możliwe było osiągnięcie przebaczenia i łaski w życiu pozagrobowym. Podkreślając równość wobec śmierci, stanowił swego rodzaju ukojenie dla osób ubogich i cierpiących, pokazując, że względem śmierci każdy jest równy, a dawne podziały ulegają zatarciu.
W dziełach artystycznych śmierć prowadzi swój taniec z przedstawicielami wszystkich klas. Poczynając od tych najwyższych – królów i carów, by na koniec stanąć ramię w ramię z chłopami i żebrakami. Wizerunki zwierząt pojawiające się w motywie Danse Macabre mają za zadanie podkreślać ziemskość postaci, poprzez ukazanie w sposób symboliczny ich siły oraz związku z ziemią.
Danse Macabre – śmierć jest nieunikniona
Motyw śmierci uległ szczególnemu nasileniu w XV wieku, kiedy to równolegle rozwijać się zaczął motyw „Memento mori!” – pamiętaj o śmierci. Głównym założeniem obu tych kierunków było uzyskanie odpowiedzi na trzy kluczowe pytania. Podstawowe zaprząta głowę ludzkości do dziś: co się dzieje z ludźmi po śmierci. Rozważania na temat życia po śmierci, w tym silna wiara w życie pozagrobowe pozwala pogodzić się z nieuchronnością losu i kruchością życia ziemskiego. Świadomość, że śmierć w rzeczywistości nie stanowi końca istnienia, pozwalała ludzkości oswoić się z myślą zbliżającego się końca, sprawiając, że śmierć nie była już tak przerażająca i przytłaczająca.
Motyw Danse Macabre pełnił również funkcję naukową, pozwalającą na zaspokojenie ludzkiej ciekawości. Już w średniowieczu ludzkość zastanawiała się, co się dzieje z ciałem po śmierci, jak wyglądają rozkładające się zwłoki. Artyści chętnie wykorzystywali motyw śmierci w swoich dziełach, przedstawiając obrazy rozpadających się zwłok i robactwa.
Ostatnim pytaniem, na które odpowiadać miał motyw Danse Macabre, były rozważania na temat tego, czy istnieje sposób na uniknięcie śmierci. Dzieła artystyczne i literackie jasno podkreślały, że nawet największe bogactwa świata, ani życie w zgodzie z zasadami kościoła, nie pomogą w uniknięciu śmierci. Ta dotyczy każdego, niezależnie od statusu społecznego i posiadanego bogactwa, dlatego tym, co należy zrobić, w chwili, gdy przyjdzie śmierć, jest dołączenie do jej tańca i wkroczenie w nowe życie pozagrobowe.
Danse Macabre w sztuce
Motyw związany ze śmiercią i przemijaniem niemal całkowicie zawładną sztuką i kulturą późnego średniowiecza. Jednym z najpopularniejszych obrazów, które w pełni oddają to zagadnienie, jest obraz „Dance of Death” Hansa Holbeina Młodszego. Ten nadworny malarz króla Henryka VIII nie pozostał obojętny na wpływy kulturowe. Od zawsze fascynował się wiedzą, dlatego wraz z rozwojem nurtu śmierci, stworzył własną interpretację tego zagadnienia. W 1538 roku stworzył ryciny przedstawiające taniec śmierci. W cyklu swoich dzieł ukazywał śmierć, jako sprawiedliwego żniwiarza, który dosięgnie każdego, staruszka, rycerza, sędziego, naukowca, a nawet cesarza.
Stworzone przez Hansa Holbeina Młodszego utrzymane w spójnej stylistyce pokazują, że wobec śmierci każdy jest równy, a dawne podziały pozostają bez znaczenia.
Innym znanym przykładem motywu Danse Macabre są drzeworyty „Libre cronicarum” Hartmana Schedelsa z 1493 roku, przedstawiająca krąg szkieletów w różnym stopniu rozkładu. Rycina przedstawia pięć postaci obrazujących śmierć na poszczególnych etapach. Szkielety nie są w pełni czyste. Na niektórych dalej znajduje się gnijąca skóra czy włosy, u jednego bohatera szczątkowe, u drugiego z kolei bujne. Jedna z postaci zdaje się dopiero wychodzić z grobu, by rozpocząć wspólny taniec ze śmiercią.
Ryciny te zaspokajają ciekawość, doskonale oddając wygląd zwłok na różnym etapie rozkładu, a dodatkowo, przedstawiają śmierć, jako kolejny etap życia. Poprzez radosny taniec śmierci, autor pokazuje, że w rzeczywistości śmierci nie należy się obawiać. Przedstawione postaci nie są już przerażające, jak we wcześniejszych dziełach artystycznych. Tutaj zdają się być zadowolone z wkroczenia w kolejny etap istnienia i oddają się radosnym tańcom, po drugiej stronie grobu.
Motyw Danse Macabre w dziełach literackich
Wraz z rozwojem nurtu, motyw Danse Macabre zaczął przenikać z dzieł artystycznych, również do literatury, pozwalając na jeszcze lepsze zrozumienie śmierci. Jednym z najważniejszych przykładów jest utwór „Danse Macabre” autorstwa francuskiego poety François Villona. Utwór napisany w XV wieku doskonale oddaje równość wobec śmierci. Poeta w swoim utworze stosuje zabieg, podkreślający równość wobec śmierci. W pierwszej i ostatniej strofie podkreśla, że w obliczu śmierci każdy powinien zająć miejsce w szeregu, bez podziałów, bez możliwości odwrotu. U kresu życia każdy zmuszony będzie do tego, by zatańczyć ze śmiercią aż do samego końca.
Również w polskiej poezji średniowiecznej powtarzały się motywy związane z tematyką śmierci. Jednym z popularniejszych utworów jest „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”. Ten utwór nieznanego autorstwa najprawdopodobniej powstał w 1463 roku i jest dziełem nieznanego autora. W utworze Mistrz Polikarp jest wyraźnie przerażony obecnością śmierci, która trzyma przed nim kosę, aby zabrać go ze sobą. Polikarp zadaje wyłącznie krótkie pytania i prosi o pozostawienie przy życiu. Z kolei śmierć, przedstawiona jako kobieta znajdująca się w stanie rozkładu zdaje się nie zwracać uwagi na jego prośby, snując długie opowieści o osobach, które już ze sobą zabrała.
Nie pozostawia przy tym złudzeń, że to ona prowadzi tę rozmowę tak jak taniec. Mistrz Polikarp jedynie wtrąca krótkie pytania, które zachęcają śmierć do dalszych opowieści. Z mów wygłaszanych przez śmierć można jasno wywnioskować, iż w rzeczywistości nikt nie jest w stanie jej uniknąć. Mistrz Polikarp wielokrotnie usiłuje temu zaradzić, proponując okup lub rozważając jej zakopanie, jednak rozważania te szybko zostają rozwiane poprzez monolog śmierci, w którym ta podkreśla, że nikt nie jest w stanie uciec przed śmiercią.
W baroku na nurt Danse Macabre powrócił w nowym wymiarze. Ówczesne dzieła były wyraźnie subtelniejsze, jednak w dalszym ciągu nawiązywały do śmierci. Ponownie na obrazach pojawiały się postaci kościotrupów, jednak odchodzono od rozkładających się zwłok. W Polsce można podziwiać słynne barokowe malowidła w Kościele Bernardynów w Krakowie, w klasztorze w Kalwarii Pacławskiej koło Przemyśla oraz Kaplicy Pana Jezusa w kościele parafialnym w Tarłowie.
Obecnie motyw związany z tematyką Danse Macabre pojawia się w różnorodnych dziełach literackich i artystycznych. Coraz częściej możemy go oglądać na deskach teatrów i oper. Również muzycy chętnie odwołują się do zagadnień związanych ze śmiercią. Jednak w nowoczesnych dziełach symbolika jest znacznie delikatniejsza. Rzadziej możemy spotkać obrazy rozkładających się zwłok, a w ich miejscu pozostają niedomówienia i metafory, które skłaniają do refleksji nad tymi samymi pytaniami, które zadawała sobie ludzkość w czasach średniowiecznych.
Motyw Danse Macabre łączy w sobie bogactwo symboli. Przedstawiane z jego wykorzystaniem malowidła i utwory literackie miały za zadanie przestrzegać ludzi przed koniecznością odpokutowania za swoje postępki, a także przypomnienia o tym, że natura ludzka jest krucha, a przemijanie jest jednym z elementów życia każdego człowieka. Wplatanie motywów śmierci do dzieł kultury pozwalało przypomnieć ludzkości w czasach średniowiecza o tym, jak ważne jest życie w zgodzie z zasadami moralnymi, co było szczególnie ważne w czasach, gdy ludzkość zmagała się z licznymi wojnami, epidemiami oraz katastrofami żywiołowymi.
Zagadki związane ze śmiercią oraz późniejszym bytem duchowym w dalszym ciągu pozostają niewyjaśnione. Z pewnością nauka i rozwój duchowości pozwalają lepiej zrozumieć zagadnienia związane ze śmiercią, jednak w czasach średniowiecznych, gdy dostęp do wiedzy był istotnie ograniczony, ludzie musieli sobie radzić ze zrozumieniem tajemnicy śmierci na swój sposób. Motyw Danse Macabre pozwolił lepiej zrozumieć zagadnienia związane z nieuchronną śmiercią, wskazując, że w obliczu z „kostuchą” każdy pozostaje równy. Bogactwo symboli i sugestii działało krzepiącą w szczególności na osoby ubogie oraz zmagające się z różnymi dolegliwościami zdrowotnymi, które wcześniej czuły wszechogarniającą bezradność w obliczu śmierci. Świadomość równości po drugiej stronie życia, mogły się lepiej przygotować do nadchodzących wydarzeń. Choć obecnie tematyka śmierci nie stanowi tak dużej zagadki jak jeszcze w czasach średniowiecznych, jednak motyw Danse Macabre pozostał żywy.